احکام حروفاحکام حروف، قواعد مربوط به حروف را می‌گویند. ۱ - مراد از احکام حروفدستورها و قواعد ذکر شده برای برخی حروف را «احکام حروف» یا «مستحق حروف» گویند؛ مانند: اخفاء، اظهار، اقلاب، اماله، مد و…. این قواعد و احکام را در مدخل‌های مربوط به آن می‌توانید ببینید. اکنون به اختصار به برخی احکام حروف اشاره می‌کنیم: ۱.۱ - ادغاموقتی دو حرف در یک‌دیگر ادغام شوند، به گونه‌ای که به شکل یک حرف مشدد در بیایند، ادغام صورت گرفته است. ادغام را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: ۱.۱.۱ - ادغام مثلینهر گاه دو حرف مثل هم، به گونه‌ای در کنار یک‌دیگر قرار داشته باشند که اولی ساکن و دومی متحرک باشد، آن دو حرف در یک‌دیگر ادغام می‌شوند؛ مانند: «یدرککم»، «کم من»، «هل لنا» و «قد دخل». ۱.۱.۲ - ادغام غیر مثلیندر بعضی موارد، دو حرف غیر هم‌جنس که در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند و اولی ساکن و دومی متحرک است، در یک‌دیگر ادغام می‌شوند، که موارد آن به شرح زیر است: أ. حروف «ظ- ذ- ث» دو به دو با یک‌دیگر؛ مانند: «اذ ظلموا یلهث ذلک». ب. حروف «ط- د- ت» دو به دو با یک‌دیگر؛ مانند: «وجدت» و «همت طائفة احطت» (هنگامی که حرف طاء در تاء ادغام می‌شود، صفت اطباق طاء باقی می‌ماند، و ادغام به صورت ناقص انجام می‌شود.) ج. «باء» ساکن در «میم» که تنها در سوره «هود» در عبارت «ارکب معنا» موجود است. د. «لام» ساکن در «راء»؛ مانند: «قل ربی»، «بل ربکم» و «بل رفعه الله». در این حکم یک استثنا در قرآن وجود دارد. در عبارت «بل ران» در سوره مطففین، سکت انجام می‌شود و ادغام صورت نمی‌گیرد. هـ . «قاف» ساکن در «کاف» که تنها در عبارت «الم نخلقکم» که در سوره مرسلات وجود دارد، انجام می‌شود. ۲ - احکام خاص حرف «میم»احکام خاص حرف «میم»، عبارت‌اند از: ۱.۱ - ادغامهرگاه میم ساکن به میم متحرک برسد، در یک‌دیگر ادغام می‌شوند. این عمل همراه با غنه و نگه داشتن میم به صورت مشدد انجام می‌گیرد. ۲.۲ - اخفاهرگاه میم ساکن به حرف «باء» برسد، اخفا می‌شود؛ یعنی لب‌ها به یک‌دیگر نمی‌چسبد (به مقدار خیلی کم باز می‌ماند) و حرف میم تلفظ نمی‌شود و تنها صدای غنه، همراه با مقداری مکث بر روی آن، ادا می‌شود. ۲.۳ - اظهارمیم ساکن در مقابل حرف دیگر اظهار می‌شود؛ یعنی به شکل طبیعی خود تلفظ می‌گردد. ۳ - احکام خاص حرف «نون»احکام خاص حرف «نون»، عبارت‌اند از: ۲.۳ - اظهارهنگامی که نون ساکن یا تنوین به یکی از حروف حلقی «هـ»، «ء»، «ع»، «غ»، «ح» و «خ» برسد، سر زبان به مخرج نون چسبیده و این حرف، به طور آشکار (به طور معمولی) تلفظ می‌گردد. ۱.۱ - ادغام«ادغام» در اصطلاح تجویدی به معنای از بین بردن حرف اول و مشدد نمودن حرف بعدی است. هرگاه نون ساکن یا تنوین، به یکی از حروف «ی»، «ر»، «م»، «ل»، «و» و «ن» برسد، در یک‌دیگر ادغام می‌شوند. در هنگام ادغام تنوین و نون ساکن در حروف «ی»، «م»، «و» و «ن» باید با غنه همراه باشد؛ ولی در موقع ادغام نون ساکن و تنوین در حروف «ل» و «ر» به هیچ وجه نباید صدای غنه شنیده شود. ۳.۳ - اقلاب«اقلاب» در تجوید به معنای تبدیل کردن حرفی به حرف دیگر می‌باشد. نون ساکن و تنوین در نزد «باء» قلب به «میم» می‌شود. اکثر علمای تجوید بر این عقیده‌اند که نون ساکن پس از قلب به میم، حکم میم ساکن در نزد باء را پیدا می‌کند؛ یعنی به صورت پوشیده و پنهان، همراه با غنه و مقداری مکث (به صورت اخفاء)، تلفظ می‌شود. ۲.۲ - اخفا«اخفا» به معنای مخفی کردن و به صورت پوشیده تلفظ نمودن حرف است. در هنگام برخورد نون ساکن و تنوین به یکی از حروف باقی‌مانده؛ (ت- ث ج- د- ذ- ز- س- ش- ص- ض- ط- ظ- ف- ق- ک) نون ساکن و تنوین تلفظ نمی‌شود، بلکه حالت غنه همراه با مقداری مکث ادا می‌شود. باید توجه داشت که در هنگام اخفا، حرف نون به هیچ وجه تلفظ نشود و زبان با مخرج نون برخورد نکند. ضمناً شیوه اخفا در نزد هر کدام از این حروف، متناسب با مخرج و صفات آن حرف است که باید از استاد تعلیم گرفته شود. [۱]
سادات فاطمی، سیدجواد، تجوید عمومی، ص۳۱ - ۳۵، مشهد، به نشر، چاپ سوم، ۱۳۸۳ش.
۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «احکام حروف». پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تجوید قرآنی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۴/۲۱. |